Олар өткен ғасырларда қазақ топыра- ғындағы Билер сотының беделін биікке көтеріп, бүкіл әлемге танытып, абыройын асқақтатқаны тарихтан белгілі. Қазақтың осындай дана билері дау шешкенде шешен- дігімен, көпті көрген көсемдігімен және дауласқандарды екі ауыз сөзбен бітімге шақырып, тараптарды татуластыру жолымен әділ шешім шығарып, мәмілегер атанып, елдің алғысы мен құрметіне бөленгені баршамызға мәлім.

Билер сотының тарихи мәні – сот төрелігінің әділ тұтқасы болып, көшпелі әрі жариялы түрде халыққа қызмет етуінде екендігін барша жұрт жақсы біледі. Осыны терең түсінген халық билердің жатқан жерлерін өздері анықтап, жөндеп, көркейтіп, ол аумақты киелі орындарға айналдырғаны белгілі.

Қаз дауысты Қазыбек би – Түркістанда, Төле би – Ташкентте, Әйтеке би – Науаи облысындағы Нұратада мәңгі- лікке тыныстап жатыр. Бұрын да, қазір де осы киелі орындарға Қазақ- станның, Өзбекстанның, тағы басқа да мемлекеттердің халқы арнайы барып, Төле, Қазыбек, Әйтеке билерге тағзым етіп, Құран бағыштайтыны белгілі. Оның басты себебі, қазақтың дана, дара билерінің бүкіл саналы ғұмырын халық- тың бейбіт өмірі мен тыныштығын сақтауға арнап, аянбай еңбек еткенінде болса керек. Шындығында да, Қазақ хандығының тұсындағы қиын-қыстау заманда Билер соты мен Билер кеңесінің ел бірлігі мен ынтымағын сақтау мақ- сатында атқарған еңбегі ерен.

Судьялар мен құрметті демалыстағы ардагер судьялардың даңқты үш би жатқан киелі орындарға арнайы барып, тағзым етуі билерге деген нағыз құрмет! Сонымен қатар, сот делегациясының өздерін бұрынғы билердің заңды ізбасары екендіктерін нақты білдіріп, өз аттарынан үш биге арнайы панно (жәдігер) жасатып және оны әр бидің жатқан кесенесіне алып барып, сол жәдігерді өшпестей із етіп қалдырғаны, шын мәнінде тәлім-тәрбиесі мол, өнегелі әрі игілікті іс болғаны анық!

«ҰЛЫ БИЛЕРГЕ ТАҒЗЫМ» атты шараның жоғары деңгейде өтуі Қазақстан Респуб- ликасы Судьялар одағының Төрағасы Д.Əмірдің ұйымдастыру шеберлігі мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы А.Мерғалиевтің қолдау көрсетуі- нен деп білемін. Осы игі іс-шараның аясында Досжан Сарманқұлұлы бастаған делегация Түркістан қаласындағы «Əзірет Сұлтан» кесенесінде жатқан Қазыбек биге, Өзбекстанда жатқан Төле би мен Əйтеке бидің кесенелеріне арнайы барып, тағзым етті.

Делегацияның құрамында Қазақстан Судьялар одағы Орталық кеңесінің мүшесі Ə.Құрықбаев, Жоғарғы Соттың ардагер судьялары Р.Мамырбаев, Б.Мақұлбеков, Қазақстан Судьялар одағының экс-төрағасы, қоғам қайраткері, заң ғылымдарының док- торы, меценат Б.Тұрғараев және Абай облыстық сотының жанындағы өзара іс- қимыл жөніндегі Қоғамдық кеңестің төрағасы К.Мұқашов, Түркістан облыстық соты Арда- герлер кеңесінің төрағасы Ө.Темір мен Түркістан облысының ардагер судьялары О.Құдайберген, Б.Тәңір- бердиев болды.

Төле би, Қазыбек би, Əйтеке би – біреуі оңтүстікте, екіншісі орта- лық Қазақстанда, үшін- шісі батыс жақта жас- тайынан туа біткен қабі- летінің арқасында ауыл- аймақтағы дау-дамайға алғашында «бала би» деген атпен төрелік етіп, сөйтіп әділ билік етулерінің нәтижесінде,«дана би» деген атаққа дейін көтеріліп, бүкіл елге танылған. Сонымен қатар, билер Тәуке хан тұсында Ташкент пен Түркістан төңірегіндегі Күлтөбеде және Шымкент маңындағы Мәртөбеде бас қосып, «Жеті жар- ғыны» жазып, дайын- даған. Үш бидің бір-біріне деген құрметі мен өзара сыйластығы өте күшті болған. Мысалы, Төле би өмірден озғанда, Қазыбек бидің қатты қайғырып: «Төле би өлді дегенше, әділет өлді десейші», – дегені көп нәрсені аңғартса керек.

«ҰЛЫ БИЛЕРГЕ ТАҒЗЫМ» атты шара- ның алғашқы күні Досжан Сарман- құлұлы бастаған делегация Түркістан қаласындағы «Əзірет Сұлтан» кесене- сінде жатқан Қазыбек би бастаған 21 биге тағзым етіп, Құран бағыштады. Одан кейін ардагер судьялар үш биге арнап жасатып әкелген панноны (жәдігерді) «Ұлы дала елі» ғимаратының төріне орнатып, Ұлы билерге Қазақстан судьяларының атынан өшпестей із қалдырды

Түркістанға келген қонақтар мұндай жәдігерді көргенде, әлбетте оған бас иіп, тағзым ететін болады. Қазыбек бидің он бес жасында үлкен ағаларына еріп қалмақтың қонтайшысына барғаны, онда қаймықпай, қорықпай мағыналы сөз айтып, қарсыласын сөзден сүріндіргені ел-жұрттың есінде.

Делегация мүшелері қаз дауысты Қазыбек биге зиярат етіп болған соң, Түркістан облыстық сотының төрағасы Айдос Сұлтанов былтыр ашылған облыстық соттың жаңа ғимаратын таныстырды. Ғимаратпен танысу барысында қонақтар күту залын, сот мәжіліс залдарын, коммуникация орталығын, үлкен мәжіліс залын, азаматтарды қабылдау бөлмесін, фронт-кеңсені және спорт залы мен футбол алаңын аралап көрді. Ардагер судьялар жаңа ғимараттың әсемдігі мен заманауи құралдармен жабдықталғанын және сотқа келушілерге барлық жағдайдың жасалғанын көзімен көріп, ризашылығын айтты. Судьялар одағы Орталық кеңесінің мүшесі Əділ Жамбасбайұлы алқабилер отыратын сот мәжілісі залымен танысу барысында өзінің ойында жүрген ұтымды ұсынысын айтып, пікірін білдірді.

«ҰЛЫ БИЛЕРГЕ ТАҒЗЫМ» атты шараның екінші күні Д.Әмір бастаған делегация Өзбекстанға жол тартты. Өзбек елінің шекарасында қазақстандық қонақтарды Өзбекстан Судьялар қауымдастығы Төрағасының орынбасары Файзулла Абдуазимов, Өзбекстан Жоғарғы Сотының судьясы Камолиддин Толлибоев қарсы алып, Ташкенттегі Төле би жатқан кесенеге ертіп апарды.

Қазақстаннан келген қонақтардың алдынан кесененің шырақшысы шығып, қазақтың төбе биі Төле би Əлібекұлы туралы қысқаша әңгімелеп, бабаға арнап Құран оқыды. Төле бидің тікелей жетінші ұрпағы, 85 жастағы ақсақал Өмірбек Темірұлы бата берген соң, ардагерлер Төле би бабаға тағзым етті.

Қазақстан Республикасы Судьялар одағының Төрағасы Д.Əмір үш биге құрмет ретінде Астанадан әкелген естелік панноны Өзбекстан Судьялар қауым- дастығы Төрағасының орынбасары Фай- зулла Абдуазимовке табыстап, мұны тиісті мемлекеттік органдардың басшы- ларымен ақылдасып-келісіп, Ташкенттегі бір беделді тарихи мекемеге көпшілік көретіндей көрнекті жерге орнатуды сұрады.Себебі бұл панно – Қазақстан судья- ларының атынан үш биге бір белгі ретінде арнайы жасатылған жәдігер! Делегация мүшелері кесенеде жатқан Төле биге ар- нап Құран бағыштап, зиярат етті.

Сол күні түске қарай делегация мүшелері Науаи облысы Нұратадағы Әйтеке би жатқан кесенеге қарай жолға шықты. Делегациямен бірге Ф.Абдуазимов, К.Толлибоев және Өзбекстан Судьялар қауымдастығының баспасөз хатшысы Шерзод Даминов жол бастап жүрді. Күні бойы 460 шақырымнан астам жол жүріп, кешке Науаи облысына кіреберісте қонақ- тарды Науаи облыстық сотының төрағасы Абдулла мырза қарсы алды. Әріптестер екі мемлекеттің сот жүйесінің жетістіктері мен алдыға қойған мақсаттары туралы пікір алмасты.

Ертеңіне делегация мүшелері Нұратаға қарай жол тартты. Əйтеке бидің кесенесіне жақындағанда алдымыздан шырақшы шы- ғып, бізді құшақ жая қарсы алды. Бәріміз жайғасып отырған соң, шырақшы қазақтың төбе биі Əйтеке Сейітқұлұлы туралы кеңінен әңгімелеп, бабаның рухына арнап Құран бағыштады. Содан кейін «Нұрата кешеніндегі» Əйтеке бидің музейін аралап, зиярат жасалды. Осы ретте әйгілі «Жеті жарғының» «Сүйек құны» және «Өнер құны» деген баптарын Əйтеке бидің жазғанын көп адам біле бермеуі мүмкін.

Д.Əмір мырза Қазақстан судьяларының атынан үш биге деп арнайы алып келген естелік панноны музей басшысының қолына ұстатты. Нұратаға келген кісілер осы панноны көргенде, әлбетте «Биге құрмет – елге құрмет» екендігін сезінетін болады.

Сол күні түс қайта Қазақстаннан барған делегация қайтып келе жатып, Ташкентте Өзбекстан Судьялар одағындағы әріптес- терімен кездесіп, өзара пікір алмасты. Өзбекстан Судьялар қауымдастығы Төраға- сының орынбасары Ф.Абдуазимов елде бір мың алты жүздей судья бар екенін айтты, ал Өзбекстан Жоғарғы Сотының судьясы К.Толлибоев рес- публика соттарында бір жылда бір миллионнан астам іс қаралатынын тілге тиек етті. Өз кезегінде сөз алған Өзбекстан Судьялар қауым- дастығының баспасөз хат- шысы Ш.Даминов судьялар- дың журналы бар екендігіне тоқталып, осы іссапарға бай- ланысты, алдағы уақытта журналға мақала шығарып, оны қазақстандық әріптес- теріне беріп жіберетінін жет- кізді.

Қазақстан Судьялар одағы- ның Төрағасы Д.Əмір еліміздің сот жүйесі туралы қысқаша әңгімелеп, саладағы соңғы жаңалықтарға тоқталып өтті. Сонымен қатар, Ташкентте жатқан Төле би мен Нұр- атадағы Əйтеке бидің сонау бір қиын-қыстау кезеңдерде қазақ халқының бірлігін ны- ғайтуға үлес қосқан атақты билер, яғни, мемлекет қайрат- керлері екендігін де қадап айтты.

Төраға сөзін қорыта келе Өзбекстан Судьялар қауымдастығының басшылығы мен Жизақ, Науаи, Самарқан облыстық сотта- рының төрағалары мен судьяларына, қазақ- стандық әріптестерін жылы жүзбен қарсы алып, Төле би мен Əйтеке бидің кесенелеріне жол бастап апарғаны және делегация мүше- леріне құрмет көрсеткендері үшін шынайы алғысын білдірді.

Кездесу соңында Өзбекстан Судьялар қауымдастығының атынан Досжан Сарман- құлұлына өздері шығарған журналды табыс- тады. Сонымен қатар, алдағы уақытта Қазақ- станның Судьялар одағы мен Өзбекстан Судьялар қауымдастығының байланысын нығайту мақсатында екі ел соттарының арасында бір-бірімен тұрақты барыс-келіс жасау қажеттігін баса айтты.

Қабыл ДҮЙСЕНБИ, «Тіл жанашыры» құрмет белгісінің иегері,жазушы-журналист

storage/app/media/%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%206.jpg)