Ұлы Абайдың 180 жылдығы «алаш бесігі» атанған Семей жерінде, халқының ыстық сүйіспеншілігімен аты берілген Абай топырағында зор құрметпен атап өтілді. Әрине, Абай-қазаққа ортақ тұлға, сондықтан, бүкіл жұртымыз ұлы ақынның есімін ардақтауда.

Десек те, Абайдай біртуар данамыздың, ақылгөй абызымыздың мерейтойын белгілі бір уақытқа байлап, осындай аралықта атап өту қажет деуіміздің өзі дұрыс болмас. Өйткені ол – мəңгіліктің шамшырағы, қазақтың сөнбес күні секілді биік тұлға емес пе?! Қазақтың қандай данасы, асыл перзенті болса да, баршасы Абайды ұстаз тұтқан.

Осыған, əсіресе, Алаш арыстарының өмір жолымен танысқанда анық көз жеткізе түсеміз. ХХ ғасыр басындағы бір кезеңде қаулап шыққан Алаш арыстарын ренессанс дəуірінің өкілдеріне жатқызып жүрміз ғой. Ал сол ұлты үшін жанын құрбан қылған арыстарымыз, мамандығы жағынан əртүрлі, бірақ өмірге көзқарасы, талап-талғамы, мақсат-мүддесі ортақ. Əсіресе, олардың басын қосып, біріктіруші ұлы күш – Абайға деген сұрапыл махаббаты. Тіпті, олардың ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігінің шырақшысы, рухани дем берушісі Абай десе болғандай.

Ал, Абайдың бақытсыздығы сол, ол ел азаматы болып, аяғынан тұрғанда, айналасы мүлгіген қараңғылық жайлаған, надандығы көп орта оны көп түңілдірді, əйтпесе, «мыңмен жалғыз алыстым, кінə қойма» дер ме еді. Бұл жағынан алғанда өзінен кейінгі буын – алаш қайраткерлері оған қарағанда бақыттырақ еді. Өйткені, олар Абай түңілген, «бас-басына би болған өңкей қиқым» деген заманнан биігірек тұрды, ол сияқты жалғыздық кешпеді, бір- бірінің қолдауымен рухтанды. Қуғын-сүргінге ұшырап, кезеңдік саясат құрбандығына айналса да, олардың күрескерлік рухы жоғары болды, болашақта жарық күн туарына, туған халқының бақыт таңын қарсы аларына сенді. Алаштықтардың жүріп өткен күрескерлік жолдары сөзіміздің дəлелі. Абайдың трагедиясы өзгерек; ол саясаттан, отаршылдықтан гөрі, ортасының білімсіз қараңғы надандығынан көбірек түңілді.

Біз Алаш арыстарының Абайға деген теңдессіз махаббатын ғажайып ақын Мағжанның жыр шумақтарынан байқаймыз: Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес, Бір сөзің мың жыл жүрсе дəмі кетпес. Қарадан хакім болған сендей жанды, Дүние қолын жайып енді күтпес...

Бір өкініштісі, осы аса келісті, əдемі шумақ əртүрлі болып кездеседі. Мысалы соңғы жол бір еңбекте: «əлемнің құлағынан əні кетпес» деп кездеседі. Ал жырдың атауы бір еңбекте «Атақты ақын, сөзі алтын, хакім Абайға» десе, енді бірде «Сөзі алтын, хакім Абайға» деп жазылған. Мағжан ақын солай құбылтып жазған деуге болмас. Зерттеушілерге сын айтудан аулақпыз, дегенмен жинақ құрастырушылар түпнұсқаға мəн бергені жөн еді. Өйткені, бұл Абайды оқып, жырымен сусындаған шəкірттерді шатастырады. Абайдың сөзін абайлап қолданбасақ, сұрақтың көбеюі заңдылық.

Абайды «хакім» деп атаған жалғыз Мағжан емес, бұл тіркес өзге Алаш арыстарында да кездеседі. Мысалы, Шəкəрім Құдайбердіұлы ақынның өз бағасын алмай, өмірден өткеніне өкініш білдіріп: «Абай дейтін хакім, данышпан кісі еді. Əттең, туған жері қазақтың іші болғандықтан, қадірі азырақ білінді...» деген. Осы қып-қысқа сөзде қаншама мағына жатыр десеңізші. Меніңше, Абай сияқты хакім, Шəкəрімдей тұлғалар ғана туған халқының кемшілігін осылайша удай тілімен жанға батыра, өткір айта алады.

Мен осы «хакім» сөзі жиі кездескен сайын, əсіресе, Алаш арыстарының Абайды хакімге теңеуінен қатты ойға қалып, біраз еңбектерді аударыстырып, сөздіктерге үңілдім. Сонда ұққаным, «хакім» сөзі мен қазіргі əкім сөзінің түбірі бір, төркіндес. Бірақ, қолданылуы мүлде басқаша; қазіргі əкім – ел басқарушы, өңір билеушісі. Ал бұрынғы қолданыстағы «хакімнің» мағынасы терең; бұл түбі араб сөзі, «ғалым», «данышпан», «дана адам» деген ұғым береді. Жəне бұған мысалды Абайдың нақ өзінен табуға болады. Абайдың «Жиырма жетінші» қара сөзінде «Сократ хакімнің сөзі» деген қосымша мағлұмат берілген. Яғни, Абай ғұлама Сократты «хакімге» теңеген. Демек, бұл оқу-білімнің шыңына шыққан əрі дарынды адам. Абай да бұл сөзді ретімен қолданған, ал, алаштықтардың Абайды «хакіммен» теңестіруі де өте орынды, нақты данаға берілген баға. Тақырыпта неге «хакім» анықтамасын бергенімізді аштық, дегенмен, түпкі мақсатымыз – Абай мен Алаш арыстары арасындағы сабақтас тықты танытуға талпынған ниет болатын.

Негізгі əңгімеміздің бісміллəсін – алаш көсемі Əлихан Бөкейханнан бастауға тиіс едік. Өйткені, алғашқы Абай туралы мақаланы 1905 жылы Семей қаласында шыққан «Семипалатинский листок» газетіне жариялаған Ə.Бөкейхан. Мақала «Абай/Ибрагим/ Кунанбаев» деп орыс тілінде жарық көрген. Бұл кезде Абайдың қайтқанына біраз ай өтсе де, Ə.Бөкейхан бұл мақаласын қазанама/некролог/ ретінде берген. Тек айырмасы, қазанама сияқты қысқа жазылмаған, мақала тəрізді, біраз мағлұмат беріліпті. Жəне олары отаршылдық саясатқа жақпайтындай. Себебі, Абайдың айналасы, жақындары туралы автор ыстық, шынайы лебіз білдірген. Автордың ақынның өмірбаяны туралы мағлұматтары қызықты оқылады, ол ақынның азан шақырып қойған аты Ибрагим пайғамбардың есімі екеніне, мұны ата-анасы ырымдап қойғанына, сондай-ақ ана-əжесінің өз бетінше еркелетіп «Абай» деп, ол жалпыхалықтық атауға айналуына да мəн береді. Жамбыл ақын айтпақшы, Абайдың өлең-жыр пайғамбарына айналғаны рас. Бұл арқылы автор ақынның текті, ұлағатты ортадан шыққанын, сəбиге ат қойғыш, ырымшыл қасиеттің өзінде терең тағылым жатқанын меңзейді. Əлихан Бөкейханның Абаймен кездескен-кездеспегені туралы дерек болмаса да, ақын өмірден өткен соң, ол туралы білгісі келіп, елінде жиі болғаны, əсіресе, ақынның Əйгерімнен туған баласы Тұрағұлмен дос-жар, пікірлес болғаны белгілі. Нақ осы себепке орай алашордашыл аталған Тұрағұл қудалауға ұшырайды. Ол да Абайдың өзге балалары секілді өмірден ерте өткен. Тұрағұл да білімқұмар, ізденгіш, əрі ұлтшыл болып өскен, Алаш көсеміне ұнағаны да осы қырлары болса керек. Сондай-ақ, ол Абайдың немере інісі Кəкітаймен, шəкірті Көкбайлармен жақын болып, араласқан. Тағы бір қызықты мəлімет, Əлихан мен Шəкəрімнің аналары туыс болғандықтан, бөлелер екен. Бұл да ол кісінің осы елге жиі келуіне игі əсерін тигізгені сөзсіз. Əрине, Ə.Бөкейхан қызық қуған сал-сері емес, халқының қамын жеген кісі, бұл арада, алаш көсемін ұлы ақын айналасының ұлағаты, өнер-білімге ынтықтығы қызықтырған деп топшылаймыз. Ə.Бөкейхан Абайдың өзін, айналасын жақсы біліп қана қоймаған, кейінгі Абай жинағының шығуына атсалысқан, ақын ұлағатының ел арасына кеңінен жайылуына игі ықпалын тигізген.

Алаш көсемінің осы абайтанушылық игі бастамасын іліп əкеткен екі қанаттас серігі, алаштың ірі қайраткері Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы болғаны да талас тудырмайды. Əсіресе, Абайдан қалған мұраларды ғылыми түрде талдап, жіліктеп беріп, өзі де ұлтының ұстазына айналған ғұлама ғалым А.Байтұрсынұлының еңбегін айрықша атағанымыз абзал. Оның Абайға арнаған «Қазақтың бас ақыны» деген жалғыз мақаласының өзін монографиялық зерттеу кітабына жатқызсақ өте əділетті болар деп болжаймыз. Мақаланы тұтас талдасақ ұзаққа кетеміз, сөзіміз қисынсыз болмас үшін, аз-маз мысал келтіре кетейік. Автор өзі тілші-лингвист ғалым болғандықтан, Абай шығармашылығының сапалық қырын тереңдей ашып: «...Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қаласыз... Не нəрсе жайынан жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай жазады. Нəрсенің қасиетін біліп жазған соң, сөзінің бəрі халыққа тіреліп, оқушылардың біліміне сын болып, емтихан болып табылады», – дейді.

Аңдап отырғанымыздай, ұстаздың аты –ұстаз, мұнда Абайды енді оқимын, танимын деп талаптанған шəкіртке де, қарапайым оқырманға, қатардағы ел адамына да керек кеңес табылады. Ғұлама соқырға таяқ ұстатқандай етіп, Абайдың ұлағаты қайда жатқанын, одан қандай өнеге алуға болатынын жіліктеп талдап, аспандағы темірқазық жұлдызындай айқын да түзу, турашыл бағыт көрсетіп берген. Міне, құрғақ ділмарлықтан ада, таза ғылым дегеніміз осы!

Ұлы Абай туралы мазмұнды мақала жазған тұңғыш абайтанушының бірі – Міржақып Дулатұлы. Ол ғалым емес, ақын болғандықтан, толғанысы көп, ақындық сыршылдықпен Хакім Абайдың халқына қадірі қаншалық екенін айқындап, ашып берген. «... Біз бүгін ардақты ақынымыз марқұм Абайдың рухына дұға қылып, қараңғы заманда шырақ жаққан басшымыздың есімі, құрметі, терең мағыналы асыл сөзі атадан балаға, немереден шөбереге үзілмей сақталуын тілейміз. Зəредей шүбə етпейміз; Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз. Үнемі бұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге қанар. Сол күндерде Абай құрметі күннен-күнге артылар, бірінші ақынымыз деп қабірін халқы жиі-жиі зиярат етер, халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар. Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезер, қуанар...» дейді. Халқын сүйген, халқынан шыққан ардақты перзенттерге құрметпен сөйлей білген ұлан осылайша толғанса керек.

Біз бүгін ұлы перзентіміздің асыл рухына бас ие отырып, оның Алаш арыстарына қалдырған ұлағаты туралы, алаштықтардың абайтанушылықтың негізін қалап, халқына, болашақ ұрпақтарына зор үлгі-өнеге қалдырғаны туралы толғандық.

Досжан ƏМІР, ҚР Судьялар одағының төрағасы__